«خودپسندی» انسانی که در مسیر خیر قرار دارد را به سوی ریاکاری می برد

نهج‌البلاغه کتابی است که نه فقط متعلق به شیعیان و مسلمانان بلکه حاوی دستورات و قوانین انسانی است که فارغ از مذهب برای زندگی بهتر بشریت بیان شده است. این کتاب که گردآوری بخشی از سخنان و مکاتبات امیرمؤمنان علی (ع) است، به دلیل داشتن مفاهیم و موضوعات سیاسی، منبعی برای حکمت اصول سیاسی اسلام است که توجه همگان را جلب کرده است.

شخصیت‌های بزرگی در اعصار مختلف به صورت ویژه درباره نهج‌البلاغه نظراتی را بیان کرده‌اند. میرزای شیرازی و محمد عبده از پیشگامان توجه به نهج‌البلاغه هستند. در انقلاب مشروطه نهج‌البلاغه نقش جدی داشت و این نقش برجسته نهج‌البلاغه را به وضوح می‌توان در کتاب مهم تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله آیت الله نایینی مشاهده کرد.

آیت الله مرتضی مطهری در کتاب نهضت‌های اسلامی در صدسال اخیر در خصوص تأثیر نهج‌البلاغه بر کتاب میرزای نائینی می‌گوید: انصاف این است که تفسیر دقیق، از توحید عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام را هیچکس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمدحسین نائینی توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج‌البلاغه، در کتاب ذی‌قیمت تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله بیان نکرده است.

توجه دوباره به نهج‌البلاغه همزمان با آغاز نهضت اسلامی در اوایل دهه چهل شمسی است و با تأکید امام خمینی و تلاش‌های متفکران و پژوهشگران و فعالان نهضت اسلامی نظیر آیت الله طالقانی، آیت الله خامنه‌ای، شهید مطهری، محمدرضا حکیمی، محمدتقی شریعتی و علی شریعتی و… که در جنبش اسلامی ایران معاصر حضور جدی داشتند، از نهج‌البلاغه در اخذ اصول حکمت سیاسی اسلام بهره برده شد.

حکمت ۴۶ نهج‌البلاغه می‌فرماید: گناهی که اندوهگینت سازد، در نزد خدا بهتر است از کار نیکی که به خودپسندیت وادارد. آیت الله مکارم شیرازی در شرح این حکمت از نهج‌البلاغه در کتاب پیام امام امیرالمومنین (ع) می‌گوید: «امام (علیه السلام) در این سخن کوتاه و پرمحتوا به نکته مهمی اشاره می‌فرماید که در سیر و سلوک انسان به سوی خدا بسیار تأثیرگذار است.

دلیل آن روشن است، زیرا انسان معصیت کاری که از عمل زشت خود ناراحت می‌شود به سوی پشیمانی و توبه و جبران آن گام بر می‌دارد حال آنکه آن کس که از کار نیک خود مغرور می‌گردد گامی به سوی ریاکاری بر می‌دارد. توبه آثار شوم آن معصیت را می‌شوید در حالی که غرور عُجب و ریا از کارهای نیک، انسان را به پرتگاه گناهان کبیره می‌کشاند.

حجت الاسلام حمیدرضا مهدوی ارفع پژوهشگر نهج‌البلاغه در شرح و تفسیر حکمت ۴۶ نهج‌البلاغه می‌گوید: محور اصلی پیام این حکمت، عُجب و خودپسندی است. دو نکته درباره این حکمت ضروری است. نکته اول اینکه بار اصلی مقصود و منظور امیرالمؤمنین (علیه السلام) فهماندن نهایت زشتی و پلیدی صفت عُجب و خودپسندی است.

مولا امیرالمومنین علی (علیه السلام) عُجب و خودپسندی را بدترین ترس و تنهایی می‌دانند. ایشان عُجب را مانع زیاد شدن و فزونی یافتن نعمت‌های خدا می‌دانند و می‌فرمایند: کسی که حیا لباس خودش را بر تن او پوشانده باشد، مردم عیب او را نمی‌بینند.

در واقع حضرت امیر می‌خواهند به ما بفهمانند که نشانه مهم عُجب این است که فرد دارای عجب هر چه خوبی است از خودش می‌داند و هرچه بدی است از خدا. همچنین مولا علی (علیه السلام) درباره ارزش و آثار شرم و حیا در مقابل خدا می‌فرمایند: آغاز توبه، ندامت از آنچه که در گذشته انجام شده است می‌باشد.