مکانیسم ماشه چیست؟ نگاهی کامل به تحریم‌های بازگشت‌پذیر سازمان ملل علیه ایران

در روزهای اخیر واژه «مکانیسم ماشه» دوباره به سرخط خبرهای ایران و جهان بازگشته است. اما این اصطلاح به چه معناست؟ چگونه فعال می‌شود؟ چه پیامدهایی برای ایران دارد؟ در این مقاله به‌صورت کامل و به زبان ساده به بررسی تحریم‌های موسوم به مکانیسم ماشه می‌پردازیم.

تعریف مکانیسم ماشه

مکانیسم ماشه یا Snapback Mechanism اصطلاحی حقوقی و سیاسی در توافق هسته‌ای برجام است. این مکانیسم به کشورهای عضو توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض برجام توسط ایران یا طرف مقابل، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل را بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد، به‌طور خودکار بازگردانند.

مبنای حقوقی مکانیسم ماشه کجاست؟

مکانیسم ماشه در بندهای ۱۱ و ۱۲ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (مصوب سال ۲۰۱۵) درج شده است. این قطعنامه اجرای برجام را به رسمیت می‌شناخت و تحریم‌های قبلی سازمان ملل را تعلیق می‌کرد، اما هم‌زمان راهی برای بازگرداندن سریع آن‌ها در صورت نقض توافق توسط ایران یا یکی از طرف‌های دیگر در نظر گرفت.

نحوه فعال‌سازی مکانیسم ماشه

طبق مکانیزم تعریف‌شده، هر یک از اعضای دائم یا مشارکت‌کننده در برجام (شامل آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه، چین و ایران) می‌تواند ادعا کند که ایران به تعهداتش پایبند نبوده است. در این صورت مراحل زیر طی می‌شود:

1. ارجاع موضوع به کمیسیون مشترک برجام
2. در صورت حل نشدن، ارجاع به شورای امنیت سازمان ملل
3. شورای امنیت ظرف ۳۰ روز باید رأی‌گیری کند تا مانع بازگشت تحریم‌ها شود

نکته مهم اینجاست که اگر اعضا به اجماع نرسند یا رأی‌گیری انجام نشود، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند. همین ویژگی باعث شده از این سازوکار به‌عنوان «ماشه» یاد شود؛ ماشه‌ای که با کشیدن آن، تحریم‌ها خودبه‌خود فعال می‌شوند.

آیا آمریکا می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند؟

پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، یکی از چالش‌های حقوقی این بود که آیا آمریکا همچنان می‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند یا نه؟ در سال ۲۰۲۰ دولت ترامپ تلاش کرد با استناد به قطعنامه ۲۲۳۱ تحریم‌ها را بازگرداند، اما اکثریت اعضای شورای امنیت با این استدلال مخالفت کردند که آمریکا دیگر عضو برجام نیست و صلاحیت حقوقی برای این اقدام را ندارد.

با این حال، برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که ممکن است با تغییر شرایط بین‌المللی، سایر کشورها به‌خصوص کشورهای اروپایی، از این ابزار علیه ایران استفاده کنند.

تحریم‌های مکانیسم ماشه شامل چه مواردی است؟

اگر این مکانیزم فعال شود، تحریم‌هایی که قبل از برجام در شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران تصویب شده بودند، دوباره بازمی‌گردند. مهم‌ترین این تحریم‌ها عبارت‌اند از:

• تحریم تسلیحاتی کامل علیه ایران
• محدودیت در برنامه موشکی ایران
• تحریم افراد و نهادهای مرتبط با فعالیت‌های هسته‌ای و موشکی
• ممنوعیت سرمایه‌گذاری و مبادلات مالی بین‌المللی
• ممنوعیت صادرات و واردات تجهیزات حساس هسته‌ای

پیامدهای فعال‌سازی مکانیسم ماشه برای ایران

بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، برخلاف تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، جنبه بین‌المللی دارد و اجرای آن برای تمام کشورها الزام‌آور خواهد بود. به همین دلیل، فعال‌شدن مکانیسم ماشه می‌تواند:

• توان دفاعی ایران را به چالش بکشد (با توجه به تحریم تسلیحاتی)
• سرمایه‌گذاری خارجی و همکاری‌های علمی را محدود کند
• امنیت روانی بازارهای داخلی و خارجی را تحت تأثیر قرار دهد
• موجب شکاف دیپلماتیک بیشتر میان ایران و اروپا شود

پاسخ ایران به تهدید مکانیسم ماشه

مقامات ایرانی بارها اعلام کرده‌اند که فعال‌شدن مکانیسم ماشه را فاقد وجاهت حقوقی می‌دانند. به گفته مسئولان ایرانی، این سازوکار نباید توسط کشوری که از برجام خارج شده (مانند آمریکا) فعال شود. ایران همچنین هشدار داده که در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، همکاری خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سایر نهادها محدود خواهد کرد.

جمع‌بندی

مکانیسم ماشه ابزاری پرقدرت و مناقشه‌برانگیز در ساختار برجام است که به کشورها اجازه می‌دهد تحریم‌های بین‌المللی را با سرعت و بدون اجماع مجدد بازگردانند. هرچند آمریکا پس از خروج از برجام صلاحیت حقوقی برای استفاده از آن را از دست داد، اما احتمال بهره‌برداری کشورهای اروپایی از این ابزار همچنان وجود دارد. در چنین شرایطی، حفظ دیپلماسی فعال، تنش‌زدایی هدفمند و شفاف‌سازی فنی در چارچوب آژانس، بهترین راهکارهای ایران برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های گسترده بین‌المللی خواهند بود.

سؤالات متداول درباره مکانیسم ماشه

مکانیسم ماشه دقیقاً چیست؟

سازوکاری در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل برای بازگرداندن سریع تحریم‌ها در صورت نقض توافق.

چه کشورهایی می‌توانند آن را فعال کنند؟

اعضای مشارکت‌کننده در برجام شامل ایران، روسیه، چین، انگلیس، فرانسه، آلمان و (تا پیش از خروج) آمریکا.

آیا مکانیسم ماشه قبلاً فعال شده است؟

تلاش آمریکا در سال ۲۰۲۰ برای فعال‌سازی آن به نتیجه نرسید و با مخالفت جهانی روبه‌رو شد.

فعال‌سازی آن چه تأثیری دارد؟

بازگشت تحریم‌های سازمان ملل شامل تحریم‌های تسلیحاتی، مالی و موشکی.

ایران در برابر آن چه واکنشی نشان داده؟

مقام‌های ایران اعلام کرده‌اند این سازوکار را از سوی آمریکا غیرقانونی می‌دانند و واکنش متقابل خواهند داشت.