تعرفه‌های گمرکی؛ سپری برای انحصار یا فرصتی برای اصلاح؟

تعرفه‌های واردات در ایران، از ابزار حمایت موقت عبور کرده و اکنون به بخشی از ساختار دائمی سیاست‌گذاری صنعتی و مالی کشور بدل شده‌اند.

تعرفه‌ها؛ سپر محافظ یا زنجیر انحصار؟

در ادبیات توسعه صنعتی، تعرفه‌های وارداتی ابزاری موقتی برای حفاظت از صنایع نوپا محسوب می‌شوند. اما در ایران، این ابزار بیش از دو دهه است که به ساختاری دائمی تبدیل شده؛ ساختاری که نه تنها رقابت را از بین برده، بلکه موجب تداوم تولید غیررقابتی و رانتی شده است. حالا که زمزمه‌های کاهش یا حذف این تعرفه‌ها بلندتر از همیشه شده، این پرسش تکراری بار دیگر مطرح می‌شود: تعرفه‌ها واقعاً در خدمت چه کسی هستند؟

حمایت بی‌ضمانت، رقابت بی‌امکان

تجربه اقتصاد ایران نشان داده که هرگز نتوانسته تعادلی پایدار میان حمایت از تولید و ایجاد فضای رقابتی برقرار کند. تعرفه‌های بالا در ظاهر برای حفاظت از تولیدکننده داخلی طراحی شده‌اند، اما در عمل منجر به تثبیت انحصار، سرکوب رقابت، و تحمیل کیفیت پایین به مصرف‌کننده شده‌اند. از سویی مصرف‌کننده مجبور به خرید محصولاتی با قیمت بالا و کیفیت نازل است، و از سوی دیگر، تولیدکننده داخلی نیز در نبود هرگونه فشار رقابتی، انگیزه‌ای برای اصلاح یا نوآوری ندارد.

تجربه جهانی چه می‌گوید؟

کشورهایی مانند کره جنوبی، ترکیه و چین در دوره‌ای از تعرفه به‌عنوان ابزار حمایتی بهره بردند، اما آن را مشروط به زمان، عملکرد و اصلاح ساختار کردند. در این کشورها، حمایت تعرفه‌ای با توسعه زیرساخت‌های تولید، ارتقای بهره‌وری و افزایش کیفیت هم‌زمان شد. در ایران اما، این حمایت‌ها بدون هیچ‌گونه الزام به بهبود ساختار ادامه یافته‌اند. در نتیجه نه فناوری ارتقا یافته، نه زنجیره تأمین تقویت شده و نه بهره‌وری رشد کرده است.

زنجیره خصولتی؛ ذی‌نفع خاموش تعرفه

ساختار صنعت خودرو در ایران به گونه‌ای طراحی شده که بخش مهمی از زنجیره تأمین آن، به نهادهای خصولتی وابسته است. این نهادها که هم‌راستا با خودروسازان بزرگ فعالیت می‌کنند، عملاً از وضعیت تعرفه‌ای موجود سود می‌برند؛ بی‌آنکه لزوماً به بهبود کیفیت یا کاهش قیمت کمک کنند. تجربه‌های مکرر واردات خودروهای مونتاژی یا قطعات خارجی نیز نشان داده که صنعت داخلی، در غیاب فشار بازار، تمایلی به بهبود ندارد.

دولت و تعرفه؛ منبع درآمد به‌جای ابزار توسعه

دولت نیز در این میان نقش مبهمی دارد. تعرفه‌های بالا برای دولت فقط یک ابزار حمایتی نیستند، بلکه بخشی از منطق درآمدی در شرایط کسری بودجه محسوب می‌شوند. از طرفی شعار حمایت از تولید داده می‌شود و از طرف دیگر، با تصمیماتی چون حذف ناگهانی مشوق‌ها یا ناتوانی در تأمین ارز، تولیدکننده داخلی نیز بی‌ثبات می‌ماند.

اشتغالزایی یا انحصار با نقاب کارآفرینی؟

در دفاع از ساختار فعلی تعرفه ها، همواره از اشتغال گسترده در صنایع قطعه سازی به عنوان توجیه اصلی یاد می شود؛ اما این استدلال قدیمی، بیشتر یک ابزار سیاسی است تا یک تحلیل اقتصادی. از سوی دیگر، با خصولتی شدن بسیاری از قطعه سازان، فضای رقابت تنگ تر شده و ورود قطعه سازان مستقل و باکیفیت دشوارتر شده است. در عمل، رانت تخصیص ارز و سفارش گذاری بسته، باعث حذف تدریجی بازیگران بخش خصوصی واقعی و کوچکتر شده؛ همان هایی که می توانستند کیفیت و نوآوری را وارد زنجیره کنند.

آنچه باید باشد، آنچه هست

مسئله اصلی نه صرفاً بودن یا نبودن تعرفه، بلکه نبود یک سیاست صنعتی صادقانه و زمان‌مند است. تعرفه‌ها اگر باقی می‌مانند، باید با شاخص‌های عملکردی، دوره زمانی مشخص، و شروط اصلاح ساختار همراه باشند. و اگر کاهش می‌یابند، این کاهش باید با سیاست‌های حمایتی جایگزین چون نوسازی تجهیزات، دسترسی به منابع مالی و توانمندسازی نیروی انسانی همراه شود.

در غیر این صورت، تغییر تعرفه‌ها تنها منجر به جابه‌جایی منافع میان گروه‌های ذی‌نفوذ خواهد شد؛ بی‌آنکه اصلاحی واقعی در ساختار صنعت رخ دهد.

رانت خوار واقعی در زنجیره پنهان است

در نهایت، نه دولت، نه مردم و نه تولیدکنندگان واقعی، ذی نفع اصلی وضعیت تعرفه ای فعلی نیستند. رانت خوار واقعی، همان شبکه خصولتی و پنهان در دل زنجیره تامین است که با استفاده از تعرفه، سهم بازار را قفل کرده، رقبای مستقل را حذف می کند و در عین حال هیچ مسئولیتی در برابر کیفیت، قیمت یا اشتغال پایدار ندارد.

اگر قرار است حمایت از تولید معنا داشته باشد، باید شفافیت، رقابت پذیری و عدالت در تخصیص منابع جایگزین مناسبات رانتی شود. تنها در این صورت است که مردم از خودروی بهتر بهره مند می شوند، دولت منابعش را هدر نمی دهد و قطعه ساز واقعی می تواند بدون وابستگی به نهادهای انحصاری رشد کند.

خواندنی: الوند کروزر ؛ زمانی که در ایران تویوتا ساخته می شد

نوشته تعرفه‌های گمرکی؛ سپری برای انحصار یا فرصتی برای اصلاح؟ اولین بار در آخرین خودرو. پدیدار شد.

source