کمپانی هیولاها بر فراز آسمان‌ها ؛ بررسی جنگنده‌های ایرانی

زیاده خواهی‌ های برخی سیاست‌مداران، عطش جنگ برخی حاکمان، منافع مادی و استعمارگری برخی کشورها و صد البته سازمان ملل متحدی بسیار ناکارآمد و ضعیف، همه و همه از جمله دلایلی است که اثبات می‌نماید هر کشوری که فاقد تشکیلات دفاعی قوی و کافی باشد محکوم به شکست و نابودی در این دنیاست.

به گزارش آخرین خودرو، در کشور ما نیز از گذشته‌های بسیار دور صنعت ساخت جنگ‌ افزارها از صنایع مهم و پر رونق به شمار می‌آمد و در کتب و منابع تاریخی متعدد به فراوانی از آن یاد شده است. اما پس از مدت زمانی طولانی و در سال‌های جنگ ایران و عراق شهید تیمسار منصور ستاری فرمانده وقت نیرو هوایی ارتش پس از ناتوانی صنایع دفاع در تعمیر و اورهال جنگده‌ های ارتش تصمیم به ساخت و اورهال این جنگنده‌ها در نیرو هوایی گرفت و بنیان‌گذار روندی شد که در ادامه به تولید نخستین جنگده‌ های ایرانی انجامید.

حال با این مقدمه و پس از بررسی تانک‌ها و خودروهای نظامی تولید شده در کشورمان این‌ بار به بررسی جنگنده‌هایی که در سال‌های اخیر به‌ دستان با کفایت متخصصان ایرانی که گاه با کمترین امکانات و تجهیزات، مورد ارتقا و یا طراحی و ساخته شده‌اند و در کنار دیگر جنگنده‌های خریداری شده از خارج به خدمت گرفته می‌شوند می‌پردازیم.

آذرخش :

اما قدم اول در مسیری که به ساخت جنگنده‌های ایرانی همچون صاعقه، کوثر، شفق و … منتهی شد، در میانه‌های جنگ ایران و عراق برداشته شده بود. زمانی که نیرو هوایی عراق توسط قدرت هایی چون شوروی و فرانسه مرتبا تجهیز و نوسازی می شدند، بسیاری از هواپیمایی‌ به خدمت گرفته شده در ناوگان هوایی کشورمان بر اثر اصابت ترکش‌ها، موشک‌ها و گلوله‌های دشمن آسیب دیده و در شرایط سخت تحریم ها زمین گیر می شدند؛ درست در چنین شرایطی در ذهن خلاق افرادی چون تیمسار منصور ستاری، فراتر از تحریم ها و کمبودها، افکاری موج می زد که به زودی بارقه های عینی و عملی آن جهانیان را متعجب می ساخت!

امیر خلبان هوشنگ منفرد زاده در این خصوص می گوید: در سال ۱۳۶۵ شهید امیر منصور ستاری فرمانده نیروی هوایی ارتش ایران به همراه مسئولان وقت به این فکر افتادند تا مرکزی را برای بازسازی هواپیماهای آسیب دیده ایجاد کنند. مرکزی که نهایتا بتواند از طریق بازسازی هواپیماها، به بستری برای ساخت هواپیماهای جنگنده و آموزشی دست پیدا کند. به این ترتیب در سال ۱۳۶۶ شهید ستاری به همراه خلبان حیدر صفری و مهندس مرتضی سنایی، مرکزی به نام «پروژه اوج» را پایه‌گذاری کردند.

پروژه اوج رفته رفته آن قدر اوج گرفت که بلافاصله پس از پایان جنگ تحمیلی قدم های شایانی برای ساختن اولین جنگنده ایرانی برداشت. تنها یک سال پس از جنگ بود که گزارشی از سوی فرمانده وقت نیروی هوایی تیمسار منصور ستاری به فرمانده کل قوا ارسال شد. این گزارش حاوی خبرهای خوبی درباره پروژه اوج ۱۱۰ بود که زمزمه های ساختن آذرخش به عنوان اولین جنگنده ایرانی را نوید می داد. متعاقبا در دوم دی ماه ۱۳۶۸، فرماندهی کل قوا نیز در پاسخ به گزارش فرمانده نیروی هوایی ارتش با ابلاغ سلام‌ شان به دست اندرکاران پروژه اوج ۱۱۰ اظهار داشتند: “شما باید ان شاء الله بتوانید این کار بزرگ را به اتمام برسانید”.

هسا آذرخش یک جنگنده جت تهاجمی ایرانی است که توسط شرکت صنایع هواپیمایی ایران (هسا) برای نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران ساخته شد. این هواپیما بر پایه جنگنده آمریکایی نورتروپ اف-۵ طراحی و توسعه یافته و در واقع باز طراحی و مهندسی معکوس نمونه اصلی محسوب می‌شود.

نخستین بار در سال ۱۳۷۶ (۱۹۹۷ میلادی) از آذرخش رونمایی شد و به عنوان نخستین جنگنده بومی ایران معرفی گردید. هدف اصلی این پروژه، بیش از آنکه تولید انبوه یک هواپیمای عملیاتی باشد، نمایش توانایی داخلی در مهندسی معکوس و ساخت جنگنده بود. تعداد تولیدات این مدل بسیار محدود بوده و منابع مختلف بین چهار تا شش فروند را گزارش کرده‌اند.

از نظر ظاهری، آذرخش شباهت زیادی به اف-۵ دارد اما تغییراتی در طراحی آن ایجاد شده است؛ دماغه کمی بلندتر شده تا فضای لازم برای نصب رادار فراهم شود و برخی بخش‌های سازه و سامانه‌ها با فناوری بومی جایگزین یا بهینه‌سازی شده‌اند. بر اساس گزارش‌هایی از جمله هفته‌نامه نظامی جینز دیفنس در سال ۲۰۰۰، آذرخش نمونه‌ای بزرگ‌تر از اف-۵ دو سر نشینه است که از رادار ایرانی و دو موتور روسی استفاده می‌کند.

با وجود رونمایی و پروازهای آزمایشی، آذرخش هرگز وارد خط تولید انبوه نشد و جای خود را به طرح‌های بعدی مانند «صاعقه» و «کوثر» داد. با این حال، این پروژه نقطه عطفی در مسیر توسعه صنایع هوایی ایران محسوب می‌شود و نقش مهمی در انتقال تجربه و دانش فنی به تیم‌های مهندسی داخلی ایفا کرده است.

صاعقه :

در نیمه دوم دهه هفتاد شمسی، صنایع دفاعی ایران وارد مرحله‌ای تازه از خودکفایی شد. پس از سال‌ها تجربه نگه‌داری، تعمیر و حتی بهسازی جنگنده‌های غربی خریداری‌شده پیش از انقلاب، اکنون نوبت به یک پروژه کاملاً داخلی رسیده بود؛ پروژه‌ای که قرار بود نشان دهد ایران می‌تواند نه‌تنها نگه‌دارنده، بلکه طراح و سازنده یک جنگنده باشد. نام این پرنده هسا آذرخش بود.

بهار ۱۳۷۶، صنایع هواپیمایی ایران (هسا) رسماً خبر از رونمایی نخستین جنگنده بومی کشور داد. آذرخش در نگاه نخست شباهت آشکاری به نورتروپ اف-۵ آمریکایی داشت؛ جنگنده‌ای که دهه‌ها ستون فقرات نیروی هوایی ایران را تشکیل داده بود. با این حال، مهندسان هسا اعلام کردند که تغییرات ساختاری و سامانه‌ای قابل‌توجهی در آن اعمال شده است.

شاخص‌ترین تغییر آذرخش در مقایسه با اف-۵، افزایش طول دماغه به میزان حدود ۱۷ سانتی‌متر بود تا فضای کافی برای نصب یک رادار بومی فراهم شود. منابع نزدیک به پروژه مدعی بودند این رادار با الهام و بهره‌گیری از فناوری روسی «کاپیو» توسعه یافته است. علاوه بر این، گزارش‌های بین‌المللی از جمله جینز دیفنس در سال ۲۰۰۰ اشاره داشتند که آذرخش از اویونیک روسی و بهینه‌سازی در سامانه‌های پروازی بهره می‌برد و در برخی نسخه‌ها حتی به دو موتور ساخت روسیه مجهز شده است.

تغییرات سازه‌ای محدود به دماغه نبود؛ در بخش‌هایی از بدنه، سیستم‌های هیدرولیک و الکتریکی نیز اصلاح شده بودند تا با تجهیزات جدید سازگاری پیدا کنند. هرچند ظاهر کلی همچنان اف-۵ را تداعی می‌کرد، اما هسا تلاش داشت این جنگنده را به‌عنوان یک محصول «ایرانی‌سازی شده» معرفی کند.

از همان آغاز، کارشناسان نظامی می‌دانستند که آذرخش بیش از آنکه یک محصول نهایی برای تولید انبوه باشد، یک بستر آزمایشی و نماد خوداتکایی است. ایران با این پروژه قصد داشت نشان دهد که توانایی مهندسی معکوس و بازتولید یک جنگنده را دارد؛ هرچند این مسیر تازه آغاز شده بود. وعده تولید انبوه داده شد، اما شواهد نشان می‌دهد که تنها بین ۶ تا ۹ فروند آذرخش ساخته شد و وضعیت عملیاتی دقیق آن‌ها هیچ‌گاه به‌طور رسمی اعلام نشد.

رسانه‌های نظامی خارجی، از جمله جینز دیفنس، آذرخش را «نمونه‌ای بزرگ‌تر از اف-۵ دوسرنشینه» توصیف کردند که با تغییرات داخلی و خارجی، نقش یک سکوی آزمایشی را ایفا می‌کرد. این پروژه در نگاه بین‌المللی بیشتر به‌عنوان یک حرکت سیاسی-نمادین در حوزه دفاعی ایران تلقی شد تا ورود واقعی به عرصه تولید صنعتی جنگنده.

با گذشت چند سال، پروژه آذرخش ادامه نیافت و مسیر آن به طرح‌های پیشرفته‌تر مانند صاعقه — که گاهی با عنوان آذرخش-۲ شناخته می‌شود — و بعدها کوثر منتهی شد. با این حال، نقش آذرخش در تاریخ صنایع هوایی ایران را نمی‌توان نادیده گرفت. این پروژه نخستین تجربه جدی مهندسی معکوس یک جنگنده کامل در داخل کشور بود و بسیاری از دانش و مهارت‌های به‌دست‌آمده از آن، در طرح‌های بعدی به کار گرفته شد.

هسا آذرخش هرگز به خط تولید انبوه نرسید، اما مأموریت اصلی‌اش را انجام داد: اثبات اینکه ایران می‌تواند یک جنگنده را، هرچند بر پایه طرحی قدیمی، از ابتدا تا انتها در داخل کشور تولید کند. میراث فنی و آموزشی این پروژه، شاید بیش از پرواز محدود چند فروند آذرخش، اهمیت داشته باشد. امروز نام آذرخش به‌عنوان نخستین پرواز رویاهای بومی ایران در حوزه جنگنده‌سازی، همچنان در تاریخ صنعت هوایی کشور ثبت شده است.

کوثر :

در پاییز سال ۱۳۹۷ (نوامبر ۲۰۱۸ میلادی)، صنایع هواپیمایی ایران (هسا) با رونمایی از جنگنده‌ای جدید تحولی را در عرصه فناوری دفاعی کشور به نمایش گذاشت: هسا کوثر. این جنگنده که در مراسم روز صنعت دفاعی با حضور مقامات ارشد نظامی معرفی شد، نقطه عطفی بود در گذر از مهندسی معکوس تا طراحی داخلی سامانه‌های پیچیده هوایی. (

اگرچه کوثر بر پایه ساختار قدیمی و شناخته‌شده Northrop F-5 توسعه یافته است، تحولات داخلی آن قابل توجه است: تولید اویونیک نسل چهار، نمایشگرهای دیجیتال چندمنظوره، سیستم کنترل آتش، هدآپ دیسپلی (HUD)، کامپیوتر بالستیک و سیستم نقشه‌برداری متحرک هوشمند همه با اتکا به توان داخلی به‌روز شده‌اند.

روند تولید انبوه کوثر همزمان یا اندکی پس از رونمایی آغاز شد: در مراسمی در اصفهان در ۳ نوامبر ۲۰۱۸، با حضور رئیس‌جمهور وقت، خط مونتاژ آن راه‌اندازی گردید و در همان زمان حداقل ۷ فروند تولید شد.
در ادامه، تا ژوئن ۲۰۲۰، تحویل سه فروند دیگر به نیروی هوایی ارتش اعلام شد که تصاویر رسمی آن در مراسم تحویل منتشر شد.

کوثر از هفت نقطه نصب سلاح بهره‌مند است و توان حمل تا حدود ۳۲۰۰ کیلوگرم مهمات را دارد: شامل موشک‌های هوابرد فاطر (نمونه بومی سایدوایندر)، بمب‌های متنوعی از وزن ۲۵۰ تا ۹۰۰ کیلوگرم، و قبضه توپ ۲۰ میلی‌متری. قابلیت مشاهده دو هدف به‌طور هم‌زمان نیز به کمک رادار چندمنظوره Grifo (یا معادل داخلی/چینی آن) فراهم شده است.

رسانه‌های بین‌المللی به طرح کوثر واکنش‌های متفاوتی نشان دادند: برخی آن را “کپی ارتقاء یافته از F-5 آمریکایی” دانستند؛ اما همه اذعان داشتند این جنگنده با اویونیک پیشرفته و ساخت داخل، گامی مهم در مسیر خودکفایی هوایی ایران است.

شفق :

شفق؛ پروژه‌ای گمنام با پتانسیل بومی‌سازی و رادارگریزی

در اوایل دهه ۸۰ شمسی، دوره‌ای حساس آغاز شد که ایران با فرمان خودکفایی در بخش دفاعی، دست به طراحی جنگنده‌ای زد که بتواند در عرصه‌ی نبردهای هوایی آینده نقش‌آفرینی کند. حاصل این تلاش‌ها پروژه‌ی جنگنده شفق بود؛ یک جت سبک وزن، چندمنظوره و دو سرنشینه با طراحی رادارگریز.

پروژه‌ی شفق توسط مجتمع دانشگاهی هوایی وابسته به دانشگاه صنعتی مالک اشتر در همکاری با مهندسان روس (از شرکت‌های میکویان و سوخو) آغاز شد. علیرغم فشارهای سیاسی که منجر به کناره‌گیری روس‌ها از همکاری شد، طراحی ادامه یافت. این جنگنده در سال ۲۰۰۲ برای اولین بار در نمایشگاه صنایع هوایی ایران به صورت مدل ابعادی واقعی معرفی شد و در سال ۲۰۰۴ تلویزیون جمهوری اسلامی از یک نمونه واقعی آن رونمایی کرد.

شفق نخستین جنگنده‌ی رادارگریز ایران است؛ با پوشش‌هایی از مواد جاذب امواج راداری (RAM) که هدف کاهش سطح مقطع راداری (RCS) تا کمتر از یک متر مربع بودسرعت طراحی‌شده برای این پرنده، فراصوت گزارش شده و گفته می‌شود نسخه‌هایی با بیشینه سرعت تا ۲.۵ ماخ امکان‌پذیر بوده‌اند.

شفق در سه نوع قابل پیکربندی است:

جت آموزشی دو نفره

جنگنده ضربتی سبک دو نفره

جنگنده بمب‌افکن تک‌نفره
این تنوع ساختاری به نیروی هوایی امکان می‌داد آن را مطابق نیازهای مختلف آماده بهره‌برداری کند

کانوپی این جنگنده دیدی تقریباً ۳۶۰ درجه برای هر دو سرنشین فراهم می‌کرد؛ قابلیتی حیاتی در مأموریت‌های آموزشی و تاکتیکی. تعداد جایگاه حمل تسلیحات نیز هفت عدد بوده و امکان نصب انتخابی انواع موشک‌های هوا‌به‌هوا (ساید‌ویندر، اسپارو، R-73 و R-77) و هوا‌به‌سطح (KH-29، KH-31، ماوریک فراهم بود.

آزمایش‌های شفق در سال‌های میانی دهه ۸۰، به‌ویژه در سال ۲۰۰۴، در پایگاه‌های سری نیروی هوایی اجرا شد. اما با خروج شریک روس و تحریم‌های بین‌المللی، پروژه به تعویق افتاد و در نهایت در سال ۱۳۸۷ لغو شد. با این حال، برخی منابع از ادامه‌ی طراحی پروژه در دستور کار دفاعی کشور سخن گفته‌اند.

قاهر :

قاهر ۳۱۳؛ رؤیای stealth ایرانی در قالب پهپاد دریایی

قاهر ۳۱۳ پروژه‌ای بود که ابتدا به‌عنوان جنگنده‌ای تک‌سرنشین، سبک‌وزن و پنهان‌کار (استلت) معرفی شد اما رفته‌رفته به سمتی تکامل یافت که اکنون در نقش پهپادی دریایی ظاهر شده است.

اولین ماکت از قاهر در ۲ فوریه ۲۰۱۳ توسط رئیس‌جمهور وقت رونمایی شد و مسئولان به طراحی کامل داخلی این جنگنده افتخار کردند. بنا بر گفته‌ها، طول این جنگنده حدود ۱۴ متر و دهانه بال نزدیک ۸ متر بود. گفته می‌شد این جنگنده قادر به نشست و برخاست از باند کوتاه، حمل چهار موشک هوا‌به‌هوا در محفظه داخلی و پرواز در ارتفاع پایین با قابلیت تعمیر آسان است.

با این‌حال، تردیدهای زیادی پیرامون واقعی بودن این پروژه مطرح شد. منتقدان تاکید کردند ماکت رونمایی شده حتی به‌نظر نمی‌رسید قابلیت حمل خلبان به‌صورت واقعی را داشته باشد؛ ساختار کوپه کوچک، محل نامناسب فرمان‌ها و ارتفاع بیش‌ازحد پایین در طرح همگی نشانه‌هایی از یک مدل تبلیغاتی بی‌عمل بودند.

برخی گزارش‌ها حتی این پروژه را “شوخی‌ای ساخته‌شده برای تبلیغات داخلی” توصیف کردند و تاکید کردند که هیچ تایید مستقل و معتبر درباره‌ی پرواز واقعی قاهر وجود ندارد.

در سال‌های بعد، پروژه قاهر دستخوش تغییر هدف شد. در مارس ۲۰۱۷ گفته شد که نسخه بدون خلبان آن آماده آزمایش است – اما تا سال‌ها خبری از این هواپیما نبود.

سپس در دسامبر ۲۰۲۴، اعلام شد که نسخه پهپاد قاهر در نمایشگاه هوایی ایران در کیش، آزمایش پروازی موفقی را پشت سر گذاشته است.

پیگیری رسانه‌ها بعدها نشان داد که این پهپاد با نام JAS-313 به‌صورت زیرمقیاس‌های ۶۰٪ و ۲۵٪ قاهر اصلی ساخته شده و در ناو پهپادبر شهید باقری به پرواز درآمده است.

یاسین

یاسین؛ جت آموزشی ایرانی با جاه‌طلبی رزمی نوظهور

در آذر سال ۱۳۹۸ (دسامبر ۲۰۱۹)، صنایع هواپیمایی ایران (هسا) از جت آموزشی تازه‌ای رونمایی کرد: یاسین، که پیش‌تر با عنوان پروژه «کوثر-۸۸» شناخته می‌شد. طراحی و تولید این هواپیما به‌صورت مشترک توسط سازمان صنایع هوایی و نیروی هوایی ارتش انجام شده و هدف آن تأمین نیازهای آموزش پیشرفته با تأکید بر قابلیت‌های رزمی سبک بود.

یاسین جتی سبک‌ و دو موتوره است که از دو موتور توربوجت Owj-Y بهره می‌برد؛ هر کدام با نیروی رانش حدود ۱۶ کیلونیوتن معادل۳۵۰۰ پوند . طول آن حدود ۱۲ متر، دهانه‌ی بال حدود ۱۰.۴ متر و ارتفاع در حدود ۴ تا ۴.۵ متر است . سقف پروازی آن تا ۱۱ کیلومتر و سرعت نهایی حدود ۰.۸ ماخ (۸۵۰ کیلومتر بر ساعت) اعلام شده است

یاسین دارای سه جایگاه خارجی زیر بال و بدنه است که امکان حمل بمب، مخازن سوخت اضافی و بارهای رزمی سبک را فراهم می‌کنند؛  این خصوصیت، یاسین را به گزینه‌ای مناسب برای مأموریت‌های پشتیبانی نزدیک هوایی (CAS) تبدیل کرده است.

روند توسعه و وضعیت کنونی:

اول آذر ۱۴۰۲ (نوامبر ۲۰۲۳): یاسین برای نخستین بار به صورت رسمی پرواز کرد

۲۰ اسفند ۱۴۰۱ (مارس ۲۰۲۳): رونمایی از نمونه‌ی تولیدی و افتتاح خط تولید آغاز شد

۱۸ شهریور ۱۴۰۲ (سپتامبر ۲۰۲۳): تست تاکسی هواپیما

حادثه پروازی ناگوار

متأسفانه یکی از پیش‌نمونه‌های یاسین در ۱۴ آذر ۱۴۰۳ (دسامبر ۲۰۲۴) در جریان یک پرواز آزمایشی دچار سانحه شد و با کوه‌های فیروزآباد برخورد کرد. این حادثه جان دو خلبان شجاع، سرهنگ حمیدرضا رنجبر و سرهنگ منوچهر پیرزاده را گرفت .

چشم‌انداز و جایگاه

یاسین بیش از هر چیز نمادی از حرکت به سمت خودکفایی در آموزش هوایی ایران است. جتی ملی که با ساختار بومی اویونیک، فراهم کردن امکان آموزش تاکتیکی پیشرفته و پشتیبانی نزدیک هوایی، گامی جدی در تربیت نسل جدید خلبانان جنگنده برداشته است. حضور یاسین در خط تولید و توسعه آن، با وجود حادثه تلخ اخیر، نشان‌دهنده عزم کشور در تکمیل زنجیره طراحی، ساخت و عملیاتی‌ سازی هوا گرد های نظامی است.