اسقاط خودروهای فرسوده دیگر یک سیاست نیست، الزام است!

اسقاط خودروهای فرسوده و اعمال محدودیت برای خودروهای درون‌سوز اکنون ضرورتی فوری است که آینده حمل و نقل، اقتصاد و سلامت میلیون‌ ها نفر را تعیین می‌کند.

فشار زمان بر اسقاط خودروهای فرسوده و بحران آشکار شهرها

در سال‌های اخیر نشانه‌ها یکی پس از دیگری هشدار داده‌اند که دوران مماشات با ناوگان فرسوده کشور رو به پایان است. آلودگی هوا در کلان‌شهرها به بالاترین سطح چند دهه گذشته رسیده، مصرف سوخت از هر استاندارد جهانی عبور کرده و مرگ‌ومیر ناشی از نقص فنی خودروهای پیر بی‌صدا در حال افزایش است. امروز «اسقاط وسایل فرسوده» دیگر یک پیشنهاد کارشناسی نیست؛ خط مقدم دفاع ایران در برابر بحران‌های آینده محسوب می‌شود. دولت، وزارت صمت، مجلس، پلیس و شهرداری‌ها هرکدام بخشی از این پازل را در اختیار دارند، اما تصویر زمانی کامل می‌شود که روند اسقاط از رخوت، کندی و بروکراسی فرسایشی فاصله بگیرد و به سازوکار منظم، الزام‌آور و شفاف تبدیل شود.

اکنون مسئله فقط نوسازی ناوگان نیست، بلکه مدیریت آینده قابل تنفس شهرهاست؛ آینده‌ای که با ادامه روند فعلی، کلان‌شهرها را به اتاق‌های دودآلودی تبدیل می‌کند که نفس کشیدن در آنها به نوعی مقاومت بدل می‌شود. مصرف بالای بنزین و گازوئیل، هزینه‌های سرسام‌آور یارانه و رسوب آلاینده‌ها سالهاست زندگی مردم را تحت فشار قرار داده‌اند و «اسقاط وسایل فرسوده» تنها راه خروج از این چرخه فرساینده است.

چرا اعمال محدودیت برای خودروهای فرسوده اجتناب‌ناپذیر شده است

جهان با سرعتی خیره‌کننده از موتورهای درون‌سوز فاصله گرفته و به سمت خودروهای برقی، هیبریدی و حمل‌ونقل اشتراکی حرکت می‌کند؛ اما ایران همچنان به ناچار بر شانه موتورهای بنزینی قدیمی که خود این موتورها هم سال‌ها کار کرده‌اند و دیگر جانی برای کار کردن ندارند، تکیه کرده است. اعمال محدودیت برای تردد خودروهای فرسوده دیگر تصمیمی سلیقه‌ای نیست؛ واکنشی ضروری به واقعیت‌های اقتصادی، محیط‌ زیستی و اجتماعی است.

مصرف بالای سوخت در خودروهای فرسوده بودجه عمومی را شبیه مخزن سوراخ خالی می‌کند؛ روزانه بیش از ۳۲۰۰ میلیارد تومان یارانه سوخت دود می‌شود و به هوا می‌رود. آلودگی هوا سالانه جان هزاران نفر را می‌گیرد و بیماری‌های تنفسی و قلبی را به اوج می‌رساند. از این رو، کارشناسان دو مسیر همزمان را تنها راه می‌دانند: اعمال محدودیت‌های هوشمند برای خودروهای درون‌سوز و تسریع در «اسقاط وسایل فرسوده».

با کنار رفتن ناوگان پیر، محدودیت‌ها معنا پیدا می‌کنند و با اجرای محدودیت، اسقاط سرعت می‌گیرد؛ این دو مورد مانند دو بال یک سیاست واحد هستند.

گلوگاه‌های ساختاری و شکست‌های ۲۵ ساله اسقاط در ایران

اگرچه ضرورت اسقاط فرسوده‌ها انکارناپذیر است، اما مسیر اجرای آن در ایران بارها با مانع روبه‌رو شده است. خودروسازان سال‌ها از تکلیف قانونی ارائه گواهی اسقاط شانه خالی کرده‌اند و مراکز اسقاط توان پذیرش موج خودروهای فرسوده را ندارند. نبود سازوکار تأمین مالی پایدار، نبود هماهنگی بین‌دستگاهی، اختلاف میان وزارتخانه‌ها و تغییرات مداوم در قوانین باعث شده بسیاری از طرح‌ها یا روی کاغذ بماند یا نیمه‌کاره رها شود.

بزرگ‌ترین مانع اما نبود اراده سیاسی قاطع است. سیاست‌گذار سال‌ها درباره اسقاط سخن گفته، اما به هنگام اجرا دچار تردید شده است. اکنون زمان تصمیم‌های شجاعانه است؛ سرعت تحولات جهانی اجازه نمی‌دهد کشور با ناوگان پرمصرف و قدیمی در سکون باقی بماند، زیرا هزینه این سکون هر روز بیشتر می‌شود.

برنامه عملیاتی برای نوسازی ناوگان عمومی و اسقاط اجباری

اگر دولت واقعاً به دنبال کاهش مصرف سوخت، کاهش آلودگی هوا، کاهش هزینه درمان، کنترل آلودگی صوتی و جلوگیری از مرگ‌های ناشی از نقص فنی است، راهکارهای متعددی در دسترس دارد. یکی از مهم‌ترین این راهکارها الزام برقی یا هیبریدی بودن تمام تاکسی‌های درون و برون‌شهری، جایگزینی اتوبوس‌های شهری با نسخه تمام‌برقی و دوگانه‌سوز کردن اتوبوس‌های موجود تا زمان رسیدن به سن فرسودگی است.

راهکار دیگر، واردات یا مونتاژ گسترده خودروهای عمومی و سپس توقیف اجباری تاکسی‌ها، کامیون‌ها، اتوبوس‌ها و مینی‌بوس‌های فرسوده و تحویل خودروهای صفر کیلومتر با اقساط بلندمدت است. مشارکت شرکت‌های حمل‌ونقل عمومی، با الزام به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، می‌تواند بخش مهمی از بار نوسازی را از دوش دولت بردارد.

اعداد و شواهدی که ضرورت تغییر را فریاد می‌زنند

ایران اکنون بیش از ۱۳ میلیون وسیله نقلیه فرسوده دارد؛ عددی که از کل خودروهای موجود در برخی کشورهای اروپایی بیشتر است. در استاندارد جهانی با توحه به بروز شدن مداوم تکنولوژی هر خودرو فرسوده سه برابر یک خودروی استاندارد سوخت می‌سوزاند، درست است که در ایران سرعت تغییر کم است، اما یقینا تفاوت مصرف سوخت خودروهای نو و فرسوده چشم‌گیر است. هزینه یارانه سوخت در سال ۱۴۰۴ از مرز ۲۱۰۰ هزار میلیارد تومان گذشت؛ رقمی که می‌توانست هزاران کیلومتر خطوط مترو و هزاران اتوبوس برقی جدید بسازد.

در کنار این بحران اقتصادی، جنبه انسانی ماجرا نیز سنگین است. آمارها نشان می‌دهد روزانه دست‌کم چهار نفر فقط به دلیل نقص فنی خودروهای فرسوده جان می‌بازند. این اعداد دیگر صرف آمار نیستند؛ تصویر زنده یک فاجعه روزمره‌اند.

مزیت‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی اسقاط سریع‌تر

اجرای سریع و هدفمند اسقاط سالانه حداقل هشت میلیارد لیتر سوخت صرفه‌جویی می‌کند؛ رقمی که معادل هزاران میلیارد تومان کاهش هزینه برای بودجه عمومی است. مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا تا ۴۰ درصد کاهش خواهد یافت و هزینه‌های درمان در مقیاسی عظیم پایین می‌آید. از سوی دیگر تصادفات ناشی از نقص فنی تا ۶۰ درصد کاهش می‌یابد و جان هزاران نفر نجات داده می‌شود.

نوسازی ناوگان بهره‌وری حمل‌ونقل را افزایش می‌دهد، خرابی‌های مکرر را کم می‌کند و شهرها را به محیطی آرام‌تر، سالم‌تر و قابل‌زیست‌تر تبدیل می‌کند. با تسریع اسقاط، ایران می‌تواند به کشورهای درحال‌توسعه‌ای بپیوندد که با سرعت در مسیر کاهش آلودگی هوا حرکت می‌کنند.

جمع‌بندی؛ تصمیمی که آینده را بازنویسی می‌کند

ایران در نقطه‌ای سرنوشت‌ساز ایستاده است. «اسقاط وسایل فرسوده» دیگر یک پروژه عادی نیست؛ انتخابی حیاتی برای دهه آینده است. محدودیت برای خودروهای درون‌سوز اگر مرحله‌ای، دقیق و عادلانه اجرا شود، می‌تواند موتور محرک این تغییر باشد. بحران‌های فعلی منتظر تصمیم نمی‌مانند؛ هر روزی که اصلاحات عقب بیفتد، هزینه بیشتری بر سلامت، اقتصاد و محیط زیست تحمیل می‌شود.

امروز لحظه تصمیم‌گیری است. اگر اسقاط و محدودیت خودروهای درون‌سوز با قدرت آغاز شود، در کمتر از ده سال شهرهایی قابل تنفس، ناوگانی استاندارد و بودجه‌ای سالم‌تر خواهیم داشت. آینده به تصمیم امروز وابسته است؛ فرصتی که اگر جدی گرفته شود، می‌تواند مسیر کشور را از نو تعریف کند.